Osmanlılar en önemli tarih belgelerini 15. yüzyıldan itibaren yazmaya başlamıştır. Tahrir defterleri de bu kaynaklar arasındadır. Tahrirler, sancak, kaza, nahiye, köy ve mezralardaki yerleşik nüfus ile konargöçer tebaanın içtimai, iktisadi, hukuki, sosyal ve demografik durumları hakkında bilgiler vermektedir.
İlk tahrir, Hüdavendigar sancağı (Bursa)’nda 1396 yılında yapılmış Timurtaş Paşa tahriridir[1]. Memuriyete tayin edilen heyetlerin padişah adına hazırladığı tahrirler, 30 veya 40 yıl gibi uzun aralıklarla tekrarlanmıştır. Bunu dışında yeni bir padişahın tahta geçmesi durumunda veya devletin mali külfetle karşılaştığı dönemlerde güncellenmiştir.
Tahrirler, esas bakımından çok fazla değişikliğe uğramadan tamamı siyakat yazısıyla ayrıntılı biçimde yazılmıştır. 16. yüzyıldan sonra miri arazi sisteminin bozulmasıyla duraksamış, Tanzimat fermanının yürürlüğe girmesiyle bir daha tahrir yapılmamıştır.
Aydın İline dair ilk tahrir, Aydınoğulları beyliği zamanında Umur Bey tarafından yaptırılmıştır. Ancak nüfus ve arazi ile vergi sayımının bir arada derlendiği ilk tahrir, I. Beyazıt devrinde hazırlanan 1401 tarihli Mevlana Muhiddin tahrirdir. Elimizde bulunmayan bu tahririn varlığını 1430 tarihli Halil Beğ tahririndeki atıflardan anlıyoruz[2]. Bundan sonraki tahrirler; 1461 ve 1467 ile 1550 ve 1676 tarihlidir[3].
Aydın sancağı tahrirlerinden bilgiler aktardığımız bu makalede, Aydın'ın bugünkü idari taksimatına dikkat edilerek Güzelhisar, Anya (Kuşadası), Sultanhisarı, Bozdoğan, Kestel (Nazilli), Ortakçı (Kuyucak) ve Arpaz (Esenköy)’ın nüfus bilgileri özetlenmiştir. Buna karşın Birgi, Selçuk (Ayasuluk), Tire, Bayındır, Ödemiş (Keles), Beydağ (Balyanbolu), Salihli (Sart), Alaşehir ve İnegöl tasnife dâhil edilmemiştir.
Fatih döneminde hazırlanan 15. yüzyıla ait tahrirden Aydın’ın 7 kazasındaki 4.438 hanesinde 21.240 nüfus yaşadığını tahmin ediyoruz[4]. Sancak genelinde ise 40 bini aşan bir nüfus söz konusudur. Köylerdeki toplam hane sayısının 3.864 olduğundan hareketle nüfusun %88’nin köylerde %12’sinin şehirlerde yaşadığını anlıyoruz.
Tahrir verilerine göre en büyük kasaba Güzelhisar’dır. Bu şehrin 7 mahallesindeki 199 hanede 995 nüfus yaşamaktadır. İkinci sırada Arpaz (Esenköy) geliyor. Arpaz’ın 6 mahallesindeki 190 hanesinde 950 nüfus vardır. Güzelhisar’ın en yoğun mahallesi 47 hane ile Cuma ve 45 hane ile Köprülü’dür. Arpaz’ın ise 36 hane ile Cami, 35 hane ile Mescidi Dolayu ve 34 hane ile Yeniceköy’dür.
Kanuni dönemindeki tahrirden (1550) Aydın İlinin 3.950 hanesindeki nüfusun 19.750 olduğunu öngörüyoruz. Nüfus bir önceki tahrire göre azalmıştır. Bunun nedenlerini savaşlar, göçler ve tahrir sayfalarının eksikliğine bağlayabiliriz.
Bu dönemdeki en kalabalık şehir, yine Güzelhisar’dır. Güzelhisar’ın nüfusu olağanüstü artış göstermiş ve 1.373 haneye ulaşmıştır. Geleneksel toplumlarda kimliğin ve kültürün oluşum gösterdiği mahalle tasnifinde; 75 hane ile Orta Mahalle ilk sırada yer alıyor. Diğerlerinin sırası ise Cuma, Köprülü, Hasan Efendi, Pınarbaşı şeklindedir.
Güzelhisar’dan sonraki ikinci şehir bu kez, Anya (Kuşadası) olmuştur. Anya’nın 10 mahallesi ile 12 köyünde toplam 939 nüfus vardır. Bu şehrin en yoğun mahallesi 107 hane ile Kale Kapısı’dır. 80 ile 50 hane arasında değişen diğer mahalleler; Türkmen, Zımniyen (Rum), Dizdar, Temurci, Çakıllı, Kefere Çakıllı (Rum) ve Camiatik’tir.
Tahrirden (1550) elde edilen bir diğer veri ise köylerle ilgilidir. Günümüzden dört buçuk asır önce İl genelinde 249 köy (karye) bulunduğu, köylerin kasaba ve nahiyelere göre sayısal dağılımının Kestel (Nazilli) 74, Güzelhisar 59, Bozdoğan 35, Köşk 25, Sultanhisar 19, Anya (Kuşadası) 12, Arpaz (Esenköy) 10, Yenipazar 8, Ortakçı (Kuyucak) 7 şeklinde olduğu anlaşılmaktadır.
Kırsal kesim verilerinde dikkatimizi çeken ilk husus Kestel (Nazilli)’in durumudur. Kestel, hane sayısına bağlı nüfus yoğunluğuna göre ilk üç kaza arasında yer alamazken, köy nüfusu ile ilk sıradadır. İkinci husus ise köyler arasında en yoğun nüfusun 158 hane ile Güzelhisar’ın Tavliva köyünde yaşadığıdır. Ayrıca İlin bir önceki sayıma göre genel nüfusunda bir azalış görülse de mahallelerdeki hane sayısının artışı, şehirleşmenin yükselme eğilimine işaret etmektedir.
Bu çalışmada, 15 ve 16. yüzyıl tahrir kayıtlarındaki nüfus yapısını ve durumunu etkileyen veriler dikkate alınmış, farklılıklar ortaya konulmuştur.
***
Dipnotlar:
[1]Bilgi için bkz. Lütfi Arslan, Bozok Sancağı, Makale, y.2005, s.2.
[2]1430 tarihli tahrir,
[2]Bkz. Cahit Telci, Aydın Sancağının En Erken Tarihli Defteri: Halil Beğ Defteri’nin Parçası, y.2015, s.140
[3]Geniş bilgi için bkz. Aslı Şahin, XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Aydın Sancağının Demografik Yapısı, Makale, y.2008.
[4]Ortalama hane halkı büyüklüğü 5 kişi olacak şekilde dikkate alınmıştır.
Kaynakça:
(i)Lütfi Arslan, H.963/ M.1556 tarihli Mufassal Tahrir Defterine Göre Bozok Sancağı, Makale, 2005, Erişim Tarihi:09.02.2022, (http://adudspace.adu.edu.tr).
(ii)Cahit Telci, Aydın Sancağının En Erken Tarihli Defteri: Halil Beğ Defteri, Makale, 2015, Erişim Tarihi:09.02.2022, (https://dergipark.org.tr).
(iii)Aslı Şahin, XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Aydın Sancağının Demografik Yapısı, Makale, 2008, Erişim Tarihi:11.02.2022, (http://adudspace.adu.edu.tr).
(iv) M. Akif Erdoğru, Aydın İli Mufassal Defteri, 2015, Ege Üniversitesi İzmir Araştırma ve Uygulama Merkezi yayını, Erişim Tarihi:17.02.2022 (https://www.academia.edu/).
