Alper Uzungüngör,1. Meşrutiyet Dönemi Seçimleri,Aydın Vilayeti,Mebuslar, Osmanlı İmparatorluğu, Demokrasi,Anayasal Devlet
Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk yasama organı seçimleri hem devleti dağılmaktan kurtarmak hem de Anayasal bir devlet kurmak için I.Meşrutiyet döneminde yapılmıştır.
Demokrasi tarihimizde özel bir yere sahip olan ilk Milletvekili seçiminin sağlıklı bir şekilde yapılabilmesi, usul ve esaslar belirlenmesini gerektirdiğinden 28 Ekim 1876 tarihli genel bir talimat ile 13 Aralık 1876 tarihli İstanbul Seçim Beyannamesi yayınlanmıştır.[1]
Buna göre, Milletvekilli adaylarına Türkçe bilmek, 25 yaşını doldurmak, emlak sahibi olmak, vergi ödemek zorunluluğu getirilmiştir.
Ayrıca her vilayetten kaç milletvekilli seçileceği belirlenmiş, kötü şöhret sahiplerinin, hizmetçilerin, sabıkalı ve müflislerin seçilemeyeceği hükmedilmiştir.
Konuyla ilgili kararlardan seçme ve seçilme hakkının sadece yönetici sınıfına (seyfiye, ilmiye ve kalemiye) tanındığını, halkın (tebaa) ve onun bir parçası kadınlar ile siyasi partilerin yok sayıldığını söyleyebiliriz.
Seçim hazırlıkları yapılırken 23 Aralık 1876'da büyük ve coşkulu bir kutlama töreniyle Kanuni Esasi Anayasası ilan edilerek devletin yönetim şekli, mutlakiyetten meşruti monarşiye dönüştürülmüştür.
Hükümet (yürütme), Anayasa’da düzenlenmiş olmasına rağmen Seçim Kanunu’na gerek dahi duymadan seçimin tarihini belirlemiştir.
Böylece seçimlerin birinci turu 1876 yılı aralık ayı sonunda, ikinci turu ise 1877 yılı ocak ayı başında başkent İstanbul'daki seçim bölgeleri ile vilayet, liva ve kazalardaki İdare Meclisi üyeleri arasında yapılmıştır.
Mithat paşanın azli ile devlet şurası (Danıştay) başkanlığından sadrazamlığa getirilen İbrahim Ethem Paşa hükümetinin hazır bulunduğu ilk Osmanlı parlamentosu, 18 Mart 1877’de Sultanahmet’teki Darülfünun binasında toplanmıştır.
Bu toplantıda 115’i Meclisi Mebusan üyesi ve 26’sı Meclis Ayanı olmak üzere toplam 141 Milletvekilinin tercihiyle Ahmet Vefik Paşa, Meclis Başkanlığına seçilmiştir.[2]
Padişah II.Abdülhamit, Anayasaya göre meclisi feshetme, bakanlar kurulunu görevden alma gibi oldukça geniş yetkilerin sahibi olarak sorumsuz bir konumdaydı. Bundan dolayı, Meclisi Mebusan üyeleri bağımsız çalışma ortamı bulamamıştır.
İlk Meclis vekillerinin 5’i Güzelhisar, Saruhan, İzmir, Menteşe ve Denizli sancaklarından oluşan Aydın vilayetinden seçilmiştir.
Seçimlerde basit çoğunluk sistemi uygulandığından vilayet merkezi İzmir'in ağırlığı öne çıkmış, milletvekilliklerini Yenişehirli Ahmet Efendi, Evliyazade Ahmet Efendi, Ragıp Bey, Agop Efendi ve Zatinoğlu Yaniko Efendi kazanmıştır.[3]
Aydın Milletvekillerinden İzmir'in ilk belediye başkanı Yenişehirli Ahmet Efendi, çok aktif vekillik yapmıştır. Meclis konuşmalarında yönetici ve memurları, devletin mali durumu ile hükümeti hiç çekinmeden sorgulamış, ayanların yasama faaliyetlerini engelleyici tutumuna karşı çıkmıştır.
Birinci Dönem Meclisi Mebusan üç ay on gün görevde kaldıktan sonra 28 Haziran 1877’de feshedilmiştir. Bunun gerekçeleri arasında bir türlü yasalaşmayan Seçim Kanunu ve meclis iç tüzüğü gösterilir.
İkinci Dönem Meclisi Mebusan üyeleri, seçim kanunu olmadığından aynen birincisindeki gibi İdare Meclislerinden seçilerek gelmişlerdir.
Milletvekilliği sayısı 96’ya düşürülen ikinci Meclis, 13 Aralık 1877’de toplandığında Aydın Vilayetini Yenişehirli Ahmet Efendi, Menekşelizade Emin Efendi ve Ragıp Bey temsil etmiştir.
İkinci Dönem Meclisi Mebusan daha ilk toplantısında itibaren askeri konuları, Osmanlı-Rus ilişkilerini tartışmış, sadrazam İbrahim Ethem Paşa hükümetine gensorular vererek muhalefet etmiştir.
Meclisteki ağır eleştirilerin kendisine kadar uzamasından tedirginlik duyan padişah, Rusların Osmanlı'ya savaş ilan etmesini bahane ederek 14 Şubat 1878'de meclisi kapatmış, anayasayı askıya almış ve otuz yıl sürecek istibdat yönetimini başlatmıştır.
Sonuçta I.Meşrutiyet, halkın egemenliğini temsil etmeyen anayasası, beş ay görev yapan parlamentosu, siyasi partilere, kadınlara ve yönetici olmayanlara seçme ve seçilme hakkı tanımayan seçimleriyle devleti yaşatmak için denenmiş siyasi bir proje olarak tarihimizdeki yerini almıştır.
Alper UZUNGÜNGÖR
***
Kaynaklar:
(i) Servet Armağan, Türkiye’de İlk Parlamento Seçimleri, Makale, 1978 , Erişim Trh:07.04.2023 (https://dergipark.org.tr).
(ii) Seydi Vakkas Toprak, İlk Osmanlı Seçimleri ve Parlamentosu, Makale, 2013, Erişim Trh:07.04.2023 (https://dergipark.org.tr)
(iii) Naim Özdamar, 1877'den 2015'e Aydın'da Milletvekili Seçimleri, Makale, Erişim Trh:10.04.2023 (https://www.academia.edu/).
Dipnotlar:
[1] Meclisi Umuminin Sureti İntihabına ve Tayinine Dair Talimatı Muvakkate.
[2] Meclisi Ayan, Kanuni Esasi Anayasasına göre kurulmuş yasama organıdır. Anayasaya göre padişah, mebus sayısının en fazla üçte biri kadar ayan görevlendirmiştir.
[3] Meclisi Mebusana Tunus, Mısır, Romanya, Sırbistan ve Karadağ vekil göndermezken Bağdat, Basra, Bosna-Hersek, Girit, Halep, Hicaz, Kosova, Sofya, Selanik, İşkodra, Halep, Suriye, Tuna, Trablusgarp, Yemen ve Yanya vilayetleri, 50 bin nüfusa bir oranıyla vekil göndermiştir.
