ÇOK PARTİLİ YAŞAMA GEÇİŞ SÜRECİNDE AYDIN’DA ADNAN MENDERES ile ETEM MENDERES FAKTÖRÜ

Atatürk’ün sağlında yaşanan Serbest Fırka tecrübesi çok partili yaşama geçiş adına başarısız bir deneme olmuştur. Ancak Türk demokrasi tarihinde çok partili yaşama geçişte önemli bir alt yapıyı oluşturur. Aynı zamanda bu deneyim gerek Aydın ilinde gerekse ulusal anlamda pek çok yeni yüzü siyasi yaşama kazandırmıştır. 1930 yılında Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kuruluşuna kadar Aydın ili siyaset dünyasında Şahinzade Fuat (Erlaçin), Ahmet Emin (Arkayın), Raif (Aydoğdu), Mazhar (Germen), Tahsin (San), Dr. Reşit (Galip), Mithat (Aydın), Neşet (Akkor), Emin Fikri(1) Bey gibi isimler etkili olmuştur. Ancak Serbest Cumhuriyet Fırkası sonrası bu isimlerden kimisi hem CHF’de hem de Aydın ili siyasi yaşamında etkisini kaybederek yerlerini Adnan(Menderes) ve Etem (Menderes) Bey gibi isimlere bırakmıştır

Serbest Cumhuriyet Fırkası ile Demokrat Parti hareketinin arasında 15 yıllık bir süre vardır. Ancak Serbest Fırka’da ortaya çıkan muhalefet bir süre sonra Demokrat Parti’nin bünyesinde tekrar ortaya çıkmıştır. Adnan (Menderes) ile Etem (Menderes)’in Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Aydın örgütünü oluşturdukları ve Adnan Menderes’in Aydın il örgütü başkanlığını yaptığı daha sonra ise Demokrat Parti’nin kurucularından olduğunu bilmekteyiz. Bundan dolayıdır ki “Demokrat Parti Olayı” ve 1946 senesinde Türkiye’de çok partili demokratik yaşama geçişin açıklanmasında “Serbest Cumhuriyet Fırkası olayı” bir çıkış noktasıdır.(2)

Aydın, Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın ilk örgütlendiği dördüncü kent olmuştur. Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın diğer illerde örgütlenmesi sürecinde sert olaylar ortaya çıkmıştır. Fakat bu fırka Aydın’da örgütlenirken kendisine daha uygun bir zemin bulabilmiştir. (3) Başlangıçta SCF’nin Aydın teşkilatını oluşturacak isim olarak Eski Aydın Belediye Başkanı Şahinzade Fuat Bey’in (Fuat Şahin Erlaçin) adı geçerken daha sonra bu isim Fethi Okyar’ın Aydın seyahati sırasında değişerek yerini otuzlu yaşlarda bulunan Adnan Bey’in(Menderes) ismine bırakmıştır. Fethi Bey Aydın’ı ziyaretinde büyük bir ilgiyle karşılanmış ve herhangi bir taşkınlık yaşanmamıştır. Aydın’da çok fazla sayıda insan kısa zamanda SCF’ye üye olmuştur. SCF, çok kısa bir siyasi yaşama sahip olmasına karşın Adnan Menderes gibi bölgede etkili bir kimsenin parti il başkanlığa getirilmesinin etkisiyle Atça, Söke, Çine, Kuyucak, Bozdoğan, Yenipazar, Karacasu ve Nazilli’de örgütlenebilmiştir.(4)

Serbest Fırka’nın kapatılmasından sonra Atatürk durum değerlendirmesi için yurt gezisine çıkmıştır. Gezisinin Aydın durağında Adnan Menderes’i keşfetmiştir. 3 Şubat 1931 tarihinde Atatürk Aydın’da bir toplantı sırasında Adnan Menderes’in kendisiyle tanışmış ve Atatürk’ün tavsiyesi üzerine o, Halk Partili olmuştur. Daha sonra CHF Aydın il başkanlığı görevine getirilmiştir. Atatürk’ün “Şayan-ı dikkat bir genç” diye nitelendirdiği Menderes, bu partiden 1931 yılı genel seçimlerinde IV. Dönem Aydın milletvekili seçtirilmiştir. Türk Ocakları’nın kapatılmasıyla birlikte 19 Şubat 1932 tarihinde Halkevleri kurulmayla başlanmıştır. İlk olarak 14 Halkevi faaliyete geçmiştir.

Halkevi açılan 14 ilin içinde Aydın’da bulunmaktaydı. Aydın Halkevi’nin kurulmasında ilin milletvekili olarak Adnan Menderes’in emeği geçmiş ve bu durum Halkevince hazırlanan bir broşürde belirtilmiştir.(5) Daha sonra Halkevleri müfettişliğine getirilen Adnan Menderes ismini yurt çapında yavaş yavaş duyurmaya başlamıştır.(6) Atatürk’ün keşfi olan bu genç siyaset dünyasında hızla yükselmiştir. Adnan Menderes daha sonra 1935, 1939, 1943 yıllarında olan milletvekili genel seçimlerinde de Cumhuriyet Halk Partisi Aydın milletvekili seçilmiş ve sırayla V, VI ve VII dönemlerde de Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin bir üyesi olmuştur. Diğer bir ifadeyle on beş yıl, aralıksız dört dönem CHP Aydın milletvekili olarak Mecliste bulunmuştur.(*)

Adnan Menderes’in milletvekilli seçilmesiyle birlikte CHF Aydın il teşkilatının başına Adnan Menderes’in etkisiyle Etem Menderes getirilmiştir. 1945 yılının sonuna kadar diğer bir deyişle kesintisiz 15 yıl Etem Menderes, Cumhuriyet Halk Partisi Aydın il başkanlığı yapmıştır. 1938–1945 yılları arasında aynı zamanda Aydın belediye başkanlığı görevinde bulunmuştur. Bu arada Etem Menderes’in il daimi encümen üyeliğine seçildiğini hatırlatmalıyız. Etem Menderes, aynı zaman içerisinde sadece parti il başkanlığı ve belediye başkanlığı yapmamış, il ekonomisini yakından ilgilendiren Aydın Zirai Satış Kooperatifleri başkanlığı ve Aydın Tarım Kredi Kooperatifleri İdare Kurulu üyeliği görevlerini üslenmiştir. Adnan Menderes’in Ankara’ya milletvekili olarak gitmesinin ardından Aydın’da neredeyse tüm kurumların kontrolü Etem Menderes’in eline geçmiştir.(**) Demokrat Parti’nin kurulur kurulmaz Aydın ilinin tamamında hızla örgütlenmesinde Etem Menderes faktörü göz ardı edilmemelidir. Adnan Menderes ise Aydın ilindeki bütün siyasi faaliyetlerini bu kişi marifetiyle yönetmiştir.

--

(1)Güneş G. (2006) Atatürk ve Aydın, s. 7.

(2)Bayazıt, M. T. (1992) İzmir Basınında Demokrasi Mücadelesi (1923–1950), s.93.

(3)Güneş, G. (2006) Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Aydın’da Teşkilatlanması ve 1930 Belediye Seçimleri Üzerinde Oluşan Tartışmalar, s.121.

(4)Güneş, G. agm., s.125-126.

(5)Aydın Halkevleri Broşürü(1933), İzmir Nesafet Matbaası, , s.5.

(6)Tünay, B. (Tarih Belirtilmemiştir) Menderes Devri Anıları-Gördüklerim Bildiklerim-Duyduklarım, s.79.

(*)Milletvekilliği seçimleri söz konusu dönemde 4 yılda bir yapılmıştır. Adnan Menderes 4 Dönem CHP Aydın milletvekili seçilmiştir. Ancak 1946 senesinin başlarında Demokrat Parti’nin kurulmasıyla birlikte İktidar tarafından Genel Seçimler bir yıl öne alınınca 7. dönem meclisi üç yıl görev yapmış oldu. Bu yüzden Adnan Menderes’in toplam CHP Aydın Milletvekilliği süresi on altı değil on beş yıl olmuştur.

(**)Bu süreçte Adnan Menderes ile Etem Menderes arasındaki ilişkiler güçlü bir şekilde devam etmiştir.