II.Abdülhamit, 93 Harbi yenilgisini ve Milletvekilli isteklerini bahane ederek 14 Şubat 1878’de Meşrutiyet Anayasasını askıya almış, parlamentoyu kapatmış ve ayan olmayan Milletvekillerinin görevine son verip seçim bölgelerine geri göndermişti.
İttihat ve Terakki Partisi’nin baskısı geçte olsa sonuç vermişti. Devleti 30 yıl mutlakiyetle yöneten padişah, 23 Temmuz 1908’de Anayasa’nın yeniden yürürlüğe girdiğini, Meclisi toplantıya çağırdığını ilan etmek zorunda kalmıştı.
Meşrutiyetin ikinci kez ilanı, ülke genelinde olduğu gibi Aydın halkı tarafından da coşkuyla karşılanmış, şehir süslenmiş, gün boyu gösteri ve şenlikler düzenlenmişti. Kutlamalar, demokratik hayata geçişin yansımalarıydı.
İttihat ve Terakki Partisi, 1908 ve 1912 genel seçimlerinden zaferle çıkmıştı. Mecliste, devletçi kalkınma modeline ağırlık vermiş, Milli ekonominin öncüsü olmuştu.
Bu yazımızda İttihat ve Terakki Partisinin reformları vurgulanacak, ülkenin azgelişmişlik düzeyi Aydın salnamelerinden (yıllık) örneklerle açıklanacaktır.
II.Meşrutiyet döneminde (1908-1918) sanayi desteklenmiş, Müslüman halkın ticari ve sınai girişimleri teşvik edilip korunmuştu. Evkaf bankası hizmete girmiş, ithalat ve ihracat dengesi gözetilmiş, tahvil çıkarılmış, kapitülasyonlar tek taraflı kaldırılmıştı. Devletin ilk elektrik şirketi ve ilk termik santralı kurulmuştu. Bilgisizlik ve teknolojisinin pahalılığı gibi nedenlerle yıllar yılı işletilmeyen petrol sahalarının imtiyazı pazarlık konusu yapılmıştı.
1908’de Aydın sancağında, 7 fabrika, 27 un değirmeni, 29 tasirhane, 151 debbağhane ve 5 kiremithane bulunuyordu. Bu imalathanelerde üretilen tüketim malları dışında ara ve yatırım mallarının üretimi söz konusu değildi. 20. yüzyılın başlarında elektrik enerjisi ve hatta gazhanenin dahi bulunmadığı Aydın Vilayetinden; 300 ton/yıl linyit, 4,9 ton/yıl krom, 24,5 ton/yıl zımpara, 161 ton/yıl antimuan ve 108 ton/yıl cıva ihraç edilmişti.
II.Meşrutiyetin ilk yıllarında ülkedeki ekili toprakların %65’ni ayanlar/ağalar işliyordu. Topraksız ve dar gelirli köylüyü iktisadi ve sosyal açıdan güçlendirecek politikalar yürütülmüş, toprak mülkiyetinin yeniden yapılandırılmasına uğraşılmıştı. Köylünün en büyük sorunu iltizam sistemi kaldırılmış, vergi affı getirilmişti. Kooperatifçilik ve Ziraat Meclisleri desteklenmiş, endüstriyel tarım yaygınlaştırılmıştı. Günümüzün tarımsal kurumları oluşturulmuş, aracı, komisyoncu ve levantenlerin belirlediği piyasaya düzen getirilmişti.
1909 yılında ülke genelindeki hububatın %9,2’si, bakliyatın %27,4’ü, endüstri (pamuk, susam vb.) tarımının %20,6,’sı, incirin %77,7’si, üzümün 31,8’i, zeytinin %48,8’i Aydın vilayetindeki işletmelerde kol ve hayvan gücüyle üretilmişti.
Türk eğitiminin temelleri II.Meşrutiyet döneminde atılmıştı. “Devletin yıkılışını ancak eğitim kurtarır” düşüncesiyle meslek ve sanat okulları yaygınlaştırılmış, anaokulları, kız mektepleri, öğretmen okulları, memur mektepleri açılmış, darüleytamlar kurulmuştu. Toplumun, savaştan savaşa sürüklendiği bir ortamda okul müfredatları yenilenmiş, bütün okullar için teftiş getirilmiş, yabancıların öğretmenlik esasları belirlenmişti.
Bu dönemde en esaslı değişiklikler kurumlarda yapılmıştı. Rüştiyeler, iptidailere dâhil edildiğinden ilköğretim kapsamına girmiş, tüm idadiler sultaniye liselerine çevrilmiş, Medreselerin işleyişi ve programı diğer mekteplerle eşit hale getirilmişti.
Ülkedeki azınlıkların ve yabancı okulların sayısı resmi okulların 2-3 katıydı. 1907’de nüfusu 253.438 olan Aydın sancak merkezindeki 3 idadiye (Veysi Paşa, Sercuhioğlu Ali ve Paşaoğlu)mektebinde 96 öğrenci vardı. 1,5 milyon nüfusa sahip Aydın vilayetindeki 13 Rüştiye Mektebinde ise 976 öğrenci bulunuyordu.
Devletin halka ücretsiz sağlık hizmeti sunması Tanzimat döneminde (1839-1876) başlamıştı. Bundan önce şifahaneler ve vakıf kuruluşları vardı. Eğitimde olduğu gibi bugünkü sağlık sisteminin temeli atılmış, koruyucu ve tedavi edici sağlık hizmetleri bir çatı altında toplanmıştı. 1908’de Aydın sancağında yayılan kolera salgınıyla mücadele başlatıldığında merkezde 2 gureba hastanesi vardı.
I.Dünya Savaşı yenilgisi üzerine 8 Ekim 1918’de hükümetin istifasıyla noktalanan II.Meşrutiyet dönemi on yıl sürmüştü. Bu süreçte, siyasi gelişmelerin yol açtığı Rumeli ve Anadolu isyanları, Balkanlarda toprak kayıpları, 31 Mart ayaklanması yaşanmış, Trablusgarp ve Balkan Savaşları kaybedilmişti. I.Dünya Savaşında, topraklarının 3/4’ünü kaybeden Osmanlının çöküşü durdurulamamış, fakat toplumsal dönüşümün adımları atılmıştı.
***
Kaynakça:
(i)Günver Güneş, II. Meşrutiyet Döneminde Aydın Sancağı, 2010, Erişim Tarihi:02.03.2022, (https://www.academia.edu).
(ii)Filiz Çolak, II.Meşrutiyet’ten Cumhuriyete Batı Anadolu’da Üretim ve Dış Ticaret, 2005,Erişim Tarihi:15.03.2022, (https://acikerisim.deu.edu.tr).
(iii)Ergül Ballı, İttihat ve Terakki’nin Tarım ve Toprak Politikası: Aydın Vilayeti Örneği, 2014, ErişimTarihi:15.03.2022, (https://www.academia.edu).
(iv)Fatih Öztop, II. Meşrutiyet Döneminde Aydın Vilayetinde Sosyal Yapı, 2014, Erişim Tarihi:02.03.2022, (http://acikerisimarsiv.selcuk.edu.tr).
(v)Muhammet Şahin, M. Ahmet Tokdemir, II. Meşrutiyet Döneminde Eğitimde Yaşanan Gelişmeler, 2011,Erişim Tarihi:17.03.2022, (https://dergipark.org.tr).
(vi)Ertan Gökmen, Aydın Vilayeti İdadi Mektepleri, 2005, Erişim Tarihi:17.03.2022, (https://dergipark.org.tr).